Konferénsia Pers
Tinan 29 Luta Ba Direitus Umanus
(20 Agostu 1996 -20 Agostu 2025)
HAK
nu’udar organizasaun direitus umanus tuan iha Timor-Leste ne’ebé harii iha tinan (20 Agostu 1996-20 Agostu 2025) no
agora kompleta halo tinan ba dala-29. Asosiasaun HAK nia serbisu maka hakbiit
no habo’ot asuntu direitu umanu iha teritóriu nasionál, ne’ebe kobre rejiaun
tolu maka Rejiaun I konstitui munisípiu Manatuto, Baucau, Viqueque, no Lautem,
Rejiaun II konstitui munisípiu Aileu, Ainaro, Manufahi no Covalima no Rejiaun
III konstitui munisípiu Dili, Ermera, Liquiça, Bobonaro no Rejiaun
Administrativa Espesiál Oecusse-Ambeno.
Ho
programa prinsipal sira Justisa Pasadu. HAK hala’o akompañamentu ba vítima
violasaun seksuál ba Funu Mundial Daruak iha Timor-Leste durante okupasaun
Militar Japaun no vítima violasaun Direitu Umanu durante okupasaun Militár
Indonéziu. Agrikultura. HAK serbisu hodi asegura polítika ba hasa’e produsaun
agríkola no polítika ba distribuisaun subsídiu agríkola no programa
estabelesimentu extensionista iha suku sira, infraestrutura báziku iha setór
agríkola hanesan konstrusaun no manutensaun ba irigasaun. Inklui mós halo
formasaun ba Lider Komunitariu, Ofisial
Polisia Suku-OPS, ONG iha nivel Munisipiu, Juventude hodi hasa’e sira nia
koñesementu iha asuntu Agro-ekolojia, monitorizasaun no advokasia ba situasaun
violasaun direitus umanus iha Munisípiu.
Edukasaun. HAK monitoriza infraestrutura bázika iha eskola sira hanesan
bee, ijiene no saneamentu, nomós implementasaun polítika baze edukasaun,
kuríkular, programa merenda eskolár no programa formasaun ba profesór sira.
Bee-moos.
HAK hala’o monitorizasaun no auditoria sosiál ba abastesimentu bee-moos no
asesu sidadaun nian ba bee-moos. Saude. HAK monitoriza polítika iha setór
saúde, inklui alokasaun profesionál saúde iha fasilidade saúde sira (Postu
Saúde, Sentru Saúde Komunitariu, no serbisu saúde munisipál sira) nomós área
sistema saúde sira seluk entre sira hanesan jestaun fornesimentu aimoruk no
rekursu umanu. Asuntu Rai. HAK mós monitoriza asuntu sira kona-ba disputa rai
iha sosiedade no eviksaun sira ne’ebé ezekuta hosi órgaun estadu relevante sira
iha Dili laran no Munisípiu hamutuk Sekretariadu Rede ba Rai. Justisa- HAK halo
monitorizasaun ba Prizaun hodi hatene kondisaun prizioneirus sira nian nune’e
mós bem estar guarda prizional sira, kondisaun no fasilidade sira iha prizaun
Becora, Gleno no Suai. Servisu seluk mak
HAK halo sensibilizasaun ba asuntu direitus umanus no Inkluzaun, Advokasia ba
entidade Estadu hodi reforsa iha planeamentu integradu no investimentu
inkluzivu hodi asegura direitu no liberdade fundamentu grupu vulneravel sira
nian.
Estadu-Timor
Leste halo progresu bo’ot iha ratifikasaun ba instrumentu internasionál sira
direitu umanus nian, hodi bele asegura ho di’ak liu tan protesaun, promosaun no
liberdade fundamentais ba direitu umanus sidadaun . Ratifikasaun ida ne’e
nu’udar forma ida ne’ebé sai sasukat katak Ita-Nia Estadu tau aas direitus
umanus. Entidade Estadu nia polítika públika kona-ba dezenvolvimentu tenki tau
ema sai sentru ba dezenvolvimentu. Polítika publika hotu-hotu halo objetivu
prinsipal ne’e mak garantia bem estar povu ninian hanesan mensiona iha
Konstisuaun artigu 6, alienea E relasiona ho sosiedade nian bem-estar. Estadu
liu husi Governu halo medidas ka politika publika, iha mudansa no progresu iha
setór oi-oin maibé ita konsiente katak situasaun reál komunidade sira nia
direitu balu sei hetan violadu.
Situasaun
direitus umanus real, komunidade sei kontinua infrenta eviksaun ne’ebé laiha
tratamentu dignu-ne’e nu’udar violasaun direitus umanus grave, ladun iha fatin
dignu no apropriadu ba komunidade hodi hala’o sira nia atividade ekonomika,
Komunidade sira balu sei kontinua asesu bee matan no mota, kondisaun ka infraestrutrua
eskola la di’ak, aimoruk menus no fasilidades saúde la adekuadu no la
sufisiente, estrada aat, Prizionierus sira seidauk hetan asistensia ne’ebé
efetivu husi Defensoria Publika sira, produsaun agrikola la sa’e, pensamentu
patrialkal domina iha sosiedade, fasilidade públiku ladun asesível no
inkluzivu, diskriminasaun hasoru feto, labarik no grupu minoritariu sira.
Tuir
dadus monitorizasaun HAK periodu 2024 iha Prizaun Becora, Gleno no Suai, husi
Prizioneirus 143 ne’ebé HAK intervista 29 % la koñese nia
Defensor/Advogadu no 71 % mak koñese
nia Defensor/Advogadu.
Dadus
monitorizasaun iha Munisípiu Baucau, Viqueque, Aileu, Ainaro, Dili no
Ermera-Iha Suku 50
1. Setor Saude iha Suku 50. Husi
Suku ne’e iha ona Postu Saude 41 no Suku ne’ebe mak la iha Postu Saude 9. Postu
Saude ne’ebe asesu ba bee mos 37 no Postu Saude ne’ebe la asesu ba bee moos
13. Husi Postu saude ne’e. Postu Saude
31 iha aimoruk sufisiente no Postu Saude 10 mak menus aimoruk.
2. Setor Agrikultura: husi Suku 50, total irigasaun 54. Irigasaun ho
kondisaun di’ak 11 no irigasaun kondisaun la di’ak 43 . Kondisaun traktor di’ak
18 no kondisaun la di’ak 10 total 28. Husi total Suku ne’e, Suku 37 mak asesu
ba fini no Suku 13 mak la asesu ba fini.
3. Setor Edukasaun iha Suku 50,
totál eskola baziku Filial 87,
Infraestrutura kondiasaun sala di’ak totál 71 no Eskola ne’ebé infraestrutura
sala la di’ak totál 16.
4. Setor bee moos husi suku 50,
husi total uma kain: 66,363. Hatudu katak 70 % asesu ona bee kanalizasaun,
15 % asesu bee matan no mota no mós 15 % asesu bee posu. Husi rezultadu
Auditoria sosiál ba sistema bee rurais 41 iha Munisipiu Liquica no Manufahi
hatudu katak sistema bee rurais ne’ebé mak harii ona tinan rua ba leten hasoru
desafiu iha operasaun no manutensaun tanba barak mak aat no la funsiona. Husi
sistema 41 ne’ebé HAK hala’o Auditoria sosiál hatudu 76 % mak estrutura Grupu
Maneja fasilidade-GMF la funsiona.
Situasaun hirak iha leten ilustra hela povu Timor-Leste moris iha injustisa nia laran, ne’ebé kontribui maka’as hosi polítika públika ne’ebé diskriminativu, polítika públika ne’ebe la inkluzivu, la tau ema hotu hanesan, polítika públika ne’ebé la responsivu. Husik no hamosu fitar violasaun direitus umanus no liberdade fundamental sidadaun nian, servisu públiku ne’ebé la justu no la efetivu.
Rekomendasaun:
1. Fó hanoin ba IX Governu presija iha investimentu Orsamentu ne’ebé
adekuadu ba setór prioridade/fundamentu sidadaun sira nian hanesan: Ba setór
Edukasaun, Infraestrutura Baziku, Agrikultura no Saúde.
2. Fó hanoin ba IX Governu atu
hapara imediata despeju ilegál no asegura katak ba futuru despeju hotu-hotu
implementa tuir Konstituisaun RDTL, Lei Nasionál no Lei Internasionál sira.
3. Fo hanoin ba Parlamentu
Nasionál atu halo fiskalizasaun intensivu ba despeju sira ne’ebé implementa
husi IX Governu liu husi Sekretariu Estadu Asuntu Toponomia no Organizasaun
Urbana-SETOU.
4. Husu ba Ministériu Justisa atu
aselera hodi Estabelese Sentru Rehabilitasaun Juvenil no Instalasaun Prizaun
Produtivu iha Prizaun Weberek-Munisípiu Manufahi
5. Husu Ba Governu Japaun hodi
husu diskulpa Formal ba vitima atan seksual iha Timor-Leste no mos fo
kompensasaun no reparasaun ba vitima funu mundial daruak nian
6.
Fó hanoin ba Ministeriu Edukasaun atu konsidera istoria funu mundial daruak
nian iha kurikulm nasional
7.
Fo hanoin ba Parlamentu Nasional atu ratifika konvensaun internasional ba emal
lakon forsadu
8. Fo hanoin ba Guvernu atu kolabora no servisu hamutuk ho entidade relavante sira atu dudu lei reparasaun hodi fo dignidade ba vitima konflitu pasadu no vitima violasaun sexual periodu 1974-1999
Dili,
19 Agustu 2025
Mak saran lian
Donwload File Orijinal Komprensia Pers