Monday, September 29, 2025

Konferénsia Pers HAK-Husu IX Governu presija iha investimentu Orsamentu ne’ebé adekuadu ba setór prioridade

 


Konferénsia Pers

Tinan 29 Luta Ba Direitus Umanus

(20 Agostu 1996 -20 Agostu 2025)

HAK nu’udar organizasaun direitus umanus tuan iha Timor-Leste ne’ebé harii iha  tinan (20 Agostu 1996-20 Agostu 2025) no agora kompleta halo tinan ba dala-29. Asosiasaun HAK nia serbisu maka hakbiit no habo’ot asuntu direitu umanu iha teritóriu nasionál, ne’ebe kobre rejiaun tolu maka Rejiaun I konstitui munisípiu Manatuto, Baucau, Viqueque, no Lautem, Rejiaun II konstitui munisípiu Aileu, Ainaro, Manufahi no Covalima no Rejiaun III konstitui munisípiu Dili, Ermera, Liquiça, Bobonaro no Rejiaun Administrativa Espesiál Oecusse-Ambeno.

Ho programa prinsipal sira Justisa Pasadu. HAK hala’o akompañamentu ba vítima violasaun seksuál ba Funu Mundial Daruak iha Timor-Leste durante okupasaun Militar Japaun no vítima violasaun Direitu Umanu durante okupasaun Militár Indonéziu. Agrikultura. HAK serbisu hodi asegura polítika ba hasa’e produsaun agríkola no polítika ba distribuisaun subsídiu agríkola no programa estabelesimentu extensionista iha suku sira, infraestrutura báziku iha setór agríkola hanesan konstrusaun no manutensaun ba irigasaun. Inklui mós halo formasaun ba  Lider Komunitariu, Ofisial Polisia Suku-OPS, ONG iha nivel Munisipiu, Juventude hodi hasa’e sira nia koñesementu iha asuntu Agro-ekolojia, monitorizasaun no advokasia ba situasaun violasaun direitus umanus iha Munisípiu.  Edukasaun. HAK monitoriza infraestrutura bázika iha eskola sira hanesan bee, ijiene no saneamentu, nomós implementasaun polítika baze edukasaun, kuríkular, programa merenda eskolár no programa formasaun ba profesór sira.

Bee-moos. HAK hala’o monitorizasaun no auditoria sosiál ba abastesimentu bee-moos no asesu sidadaun nian ba bee-moos. Saude. HAK monitoriza polítika iha setór saúde, inklui alokasaun profesionál saúde iha fasilidade saúde sira (Postu Saúde, Sentru Saúde Komunitariu, no serbisu saúde munisipál sira) nomós área sistema saúde sira seluk entre sira hanesan jestaun fornesimentu aimoruk no rekursu umanu. Asuntu Rai. HAK mós monitoriza asuntu sira kona-ba disputa rai iha sosiedade no eviksaun sira ne’ebé ezekuta hosi órgaun estadu relevante sira iha Dili laran no Munisípiu hamutuk Sekretariadu Rede ba Rai. Justisa- HAK halo monitorizasaun ba Prizaun hodi hatene kondisaun prizioneirus sira nian nune’e mós bem estar guarda prizional sira, kondisaun no fasilidade sira iha prizaun Becora, Gleno no Suai.  Servisu seluk mak HAK halo sensibilizasaun ba asuntu direitus umanus no Inkluzaun, Advokasia ba entidade Estadu hodi reforsa iha planeamentu integradu no investimentu inkluzivu hodi asegura direitu no liberdade fundamentu grupu vulneravel sira nian.

Estadu-Timor Leste halo progresu bo’ot iha ratifikasaun ba instrumentu internasionál sira direitu umanus nian, hodi bele asegura ho di’ak liu tan protesaun, promosaun no liberdade fundamentais ba direitu umanus sidadaun . Ratifikasaun ida ne’e nu’udar forma ida ne’ebé sai sasukat katak Ita-Nia Estadu tau aas direitus umanus. Entidade Estadu nia polítika públika kona-ba dezenvolvimentu tenki tau ema sai sentru ba dezenvolvimentu. Polítika publika hotu-hotu halo objetivu prinsipal ne’e mak garantia bem estar povu ninian hanesan mensiona iha Konstisuaun artigu 6, alienea E relasiona ho sosiedade nian bem-estar. Estadu liu husi Governu halo medidas ka politika publika, iha mudansa no progresu iha setór oi-oin maibé ita konsiente katak situasaun reál komunidade sira nia direitu balu sei hetan violadu.

Situasaun direitus umanus real, komunidade sei kontinua infrenta eviksaun ne’ebé laiha tratamentu dignu-ne’e nu’udar violasaun direitus umanus grave, ladun iha fatin dignu no apropriadu ba komunidade hodi hala’o sira nia atividade ekonomika, Komunidade sira balu sei kontinua asesu bee matan no mota, kondisaun ka infraestrutrua eskola la di’ak, aimoruk menus no fasilidades saúde la adekuadu no la sufisiente, estrada aat, Prizionierus sira seidauk hetan asistensia ne’ebé efetivu husi Defensoria Publika sira, produsaun agrikola la sa’e, pensamentu patrialkal domina iha sosiedade, fasilidade públiku ladun asesível no inkluzivu, diskriminasaun hasoru feto, labarik no grupu minoritariu sira.

Tuir dadus monitorizasaun HAK periodu 2024 iha Prizaun Becora, Gleno no Suai, husi Prizioneirus 143 ne’ebé HAK intervista 29 % la koñese nia Defensor/Advogadu  no 71 % mak koñese nia  Defensor/Advogadu.

Dadus monitorizasaun iha Munisípiu Baucau, Viqueque, Aileu, Ainaro, Dili no Ermera-Iha Suku 50

1. Setor Saude iha Suku 50. Husi Suku ne’e iha ona Postu Saude 41 no Suku ne’ebe mak la iha Postu Saude 9. Postu Saude ne’ebe asesu ba bee mos 37 no Postu Saude ne’ebe la asesu ba bee moos 13.  Husi Postu saude ne’e. Postu Saude 31 iha aimoruk sufisiente no Postu Saude 10 mak menus aimoruk.

2. Setor Agrikultura: husi  Suku 50, total irigasaun 54. Irigasaun ho kondisaun di’ak 11 no irigasaun kondisaun la di’ak 43 . Kondisaun traktor di’ak 18 no kondisaun la di’ak 10 total 28. Husi total Suku ne’e, Suku 37 mak asesu ba fini no Suku  13 mak la asesu ba fini.

3. Setor Edukasaun iha Suku 50, totál eskola baziku Filial  87, Infraestrutura kondiasaun sala di’ak totál 71 no Eskola ne’ebé infraestrutura sala la di’ak totál 16.

4. Setor bee moos husi suku 50, husi total uma kain:  66,363.  Hatudu katak 70 % asesu ona bee kanalizasaun, 15 % asesu bee matan no mota no mós 15 % asesu bee posu. Husi rezultadu Auditoria sosiál ba sistema bee rurais 41 iha Munisipiu Liquica no Manufahi hatudu katak sistema bee rurais ne’ebé mak harii ona tinan rua ba leten hasoru desafiu iha operasaun no manutensaun tanba barak mak aat no la funsiona. Husi sistema 41 ne’ebé HAK hala’o Auditoria sosiál hatudu 76 % mak estrutura Grupu Maneja fasilidade-GMF la funsiona.

Situasaun hirak iha leten ilustra hela povu Timor-Leste moris iha injustisa nia laran, ne’ebé kontribui maka’as hosi polítika públika ne’ebé diskriminativu, polítika públika ne’ebe  la inkluzivu, la tau ema hotu hanesan, polítika públika ne’ebé la responsivu. Husik no hamosu fitar violasaun direitus umanus no liberdade fundamental sidadaun nian, servisu públiku ne’ebé la justu no la efetivu.

Rekomendasaun:

1. Fó hanoin ba IX Governu  presija iha investimentu Orsamentu ne’ebé adekuadu ba setór prioridade/fundamentu sidadaun sira nian hanesan: Ba setór Edukasaun, Infraestrutura Baziku, Agrikultura no Saúde. 

2. Fó hanoin ba IX Governu atu hapara imediata despeju ilegál no asegura katak ba futuru despeju hotu-hotu implementa tuir Konstituisaun RDTL, Lei Nasionál no Lei Internasionál sira.

3. Fo hanoin ba Parlamentu Nasionál atu halo fiskalizasaun intensivu ba despeju sira ne’ebé implementa husi IX Governu liu husi Sekretariu Estadu Asuntu Toponomia no Organizasaun Urbana-SETOU.

4. Husu ba Ministériu Justisa atu aselera hodi Estabelese Sentru Rehabilitasaun Juvenil no Instalasaun Prizaun Produtivu iha Prizaun Weberek-Munisípiu Manufahi 

5. Husu Ba Governu Japaun hodi husu diskulpa Formal ba vitima atan seksual iha Timor-Leste no mos fo kompensasaun no reparasaun ba vitima funu mundial daruak nian

6. Fó hanoin ba Ministeriu Edukasaun atu konsidera istoria funu mundial daruak nian iha kurikulm nasional

7. Fo hanoin ba Parlamentu Nasional atu ratifika konvensaun internasional ba emal lakon forsadu

8. Fo hanoin ba Guvernu atu kolabora no servisu hamutuk ho entidade relavante sira  atu dudu lei reparasaun hodi fo dignidade ba vitima  konflitu pasadu  no vitima violasaun  sexual  periodu 1974-1999

Dili, 19 Agustu 2025

Mak saran lian

Donwload File Orijinal Komprensia Pers 

 

HAK

Author & Editor

Komentariu

0 comments:

Post a Comment