Ohin, 5 Setembru nudar loron istoriku ba aktivista sira iha
Yayasan HAK (Hak Asasai dan Keadilian), ka Dereitus Umanus no Justisa, agora
bolu Asosiasaun HAK. Nudar organizasaun ba direitu umanus ne’ebe eziste iha
tempu okupasaun Indonesia, la ses husi intimidasaun no teror husi rejime
ditadura militar Indonesia. Biar aktivista sira iha HAK servisu ba umanitariu
no advoga implementasaun lei, tantu internasional nomos Indonesia ho rigor ba
direitu umanus. Governantes sira iha momentu ne’ebá mos konsidera aktivista
sira iha HAK nudar ema inimigu, “kepala dua“, “penghianat negara Indonesia“, no
“pengganggu stabilitas“.
iha momentu depois-de Xefe Misaun UNAMET, Sr. Ian Martin anunsia
tiha rezultadu referendum ne’ebe 72% votantes rejeita otonomia ho Indonesia, no
signifika katak povu Timorense lakohi ona hamutuk iha NKRI (Negara Kesatuan
Republik Indonesia), nune’e halo militar Indonesia ho milisia pro-otonomia
Indonesia senti hirus no reajen ho violensia hasoru maluk sira rejistensia ba
Independensia no populasaun sivil.
Anunsia rezultadu referendum ne’e hato’o iha 4 Setembru 1999, no
depois-de anunsiu ne’e, milisia no militar Indonesia ne’ebe uza faru sivil
lansa kedas operasaun “Bumi Hangus“ (sunu mutuk). Sira tiru arbiru hadi teror
populasaun, atake no sunu ema populasaun nian uma, nune’e populasaun sira,
tantu Timor-oan nomos Indonesia halao arbiru buka salva a’an. Populasaun
Timor-oan barak mak halai ba foho hodi hamutuk ho populasaun sira seluk ne’ebe
evakua ona depois-de votasaun 30 Agostu 1999. No populasaun Timor-aon sira
seluk, milisia no militar sira obriga halai no evakua ba Timor-Osidental
(Indonesia). No ema kuadru rezistensia barak (CNRT) mos ses-a’an hotu ona husi
Dili, enkuantu jornalista estranjeiru balu no staff UNAMET balu mak sei mantein
iha teror nian-laran iha Dili.
Aktivista sira ne’ebe halibur malu iha HAK, mai husi misaun
voluntariu estudante Timor-oan ne’ebe RENETIL haruka husi Indonesia no
estudante sira husi Akademi Perawat iha Dili ne’ebe mai halimur malu iha Posko
Bantuan Kemanusiaan untuk Pengungsi iha inisiu 1999, staff sira iha programa
HAK, programa Fokupers, jovens Tim Relawan Kemanusiaan (TRK) husi Jakarta,
aktivista solidariedade husi Indonesia, Inglaterra (Colin) no Estado Unidos
Americano (John Rosa). Momentu ne’ebá, aktivista sira iha HAK ne’e servisu ba
umanitariu hodi responde ba situasaun refere, hanesan asistensia ba IDP’s sira,
asistensia ba vitima feto sira, no monitoring ho advokasia ba prosesu
referendum. Iha momentu ne’ebá kuaze ema nain 100-resin mak halibur iha kampaun
HAK situada iha aktual Hotel Farol, Embaxada Indonesia nian sorin.
Bainhira milisia no militar Indonesia halao teror no atake
arbiru, ami nian kolega aktivista HAK balu mos evakua mos iha loron 4 Setembru
ba iha areia Dare. Sira ba lori-ho ajudu umanitariu balu hodi atende saude no
aihan ba populasaun sira ne’ebe buka abrigu iha Dare. Iha kalan, kolega sira
iha Dare sei kontaktu liu husi HT (handy talking) no ezije ami sira sei mantein
nafatin iha kapaun HAK atu “halai-subar“ hotu ba Dare. Maibe, ami nain-70
ne’ebe sei mantein ne’e hanoin katak militar no milisia sira sei la halo buat
ruma a’at mai ami, tanba ami laos CNRT, maibe ami servisu ba umanitariu. Nune’e
mos iha momentu ne’ebá, ami mantein nafatin iha Dili ne’ebe domina tiha ona ho
teror milisia, tanba tenki asegura komunikasaun routina ba maluk aktivista sira
iha rai-liur hodi aktualiza situasaun oras-ba-oras.
Iha kalan, depoisde jantar, maizumenus tuku 9, momentu ami balu
sei tuur halimar iha varanda no aredores edifsiu, derepende deit, milisia ho
militar mai ho motor no kareta haleu tiha edifisiu hodi tiru tama-mai ami iha
edifisiu. Ami hotu halai ba edifisiu laran, no toba rasteira /hakdasak iha
rai/semente leten. Elektrisidade mate hotu, no milisia kontinua tiru nafatin
kuaze minutu 30, sira la rona buat ida iha edifisiu laran, karik sira hanoin
ami mate hotu, nune’e milisia sira tama mai foti hotu ami nian motor no kareta
sira ne’ebe paradu hela.
Foti no lori tiha kareta no motor, depois liu minutu balu, POLRI
Tim Lorosae (ne’ebe iha responsabilidade kaer seguransa durante prosesu
referendum), truk 2 ho soldadu nakonu mak mai fali, depois sira obriga atu tama
mai edifisiu laran. Maibe kolega aktivista solidariedade husi Indonesia nain-2
(Fay & Lefi) satan-netik iha odomatan boot hodi hakilar-sai mai dehan,
“Kami di sini juga ada orang Indonesia dan orang asing !“ No polisia Indonesia
sira mos para tiha hodi la rabenta odomatan boot edifisiu nian, depois sira
obriga hakarak evakua deit kolega sira Indonesia (nain-20-resin) no estranjeiru
nain-2, no husik hela ami aktivista Timor-oan. Maibe kolega aktivista
sira Indonesia no estranjeiru nain-2 ne’e mos “ulun-toos“ hodi la husik ami.
“Kami cuma bisa keluar dari kantor ini bersama teman-teman kami orang Timor.
Kalau Tidak, biarkan kami mati bersama“, dehan kolega aktivista solidariedade
sira ba Komandante Poletaun POLRI. No ikus-mai konsege konkorda, hodi evakua
hotu ami, kuaze ema 70 ba iha Markas POLWIL Komoro (aktual Akademia
Polisia).
Ami to’o iha Markas POLWIL ne’e kalan kuaze tuku 1, lori ho kameoneta
/ truk Polisia nian-2. Sira husik hela deit ami iha ne’ebá hamutuk ho
populasaun sira seluk ne’ebe evakua ba fatin ne’e. Dadersan ami haree ami-nian
kareta no motor sira ne’ebe milisia ba foti, lao tun-sae iha POLWIL laran. Iha
tuku 8 dader, loron 6 Setembru 1999, Komandante Milsia Aitarak ho nian membru
mai buka ami no hetan hodi soe-lia ameasa, “Kalian ini yang kepala dua.
Hati-hati, kalau macam-macam, saya akan sikat kalian“.
Tuir-fali, kolega sira solidariedade iha Jakarta, halibur osan
hodi depois charter aviaun sivil ida hodi iha lokraik tun mai Aeroporto Komoro,
no evakua ami aktivista ho familia nain-42 ba Bali no ikus semo ba Jakarta.
Kolega sira seluk, momentu iha Markas POLWIL sira mos halai subar tiha ba foho,
tanba sira nian familia halai uluk tiha ona.
Experiensia hetan atake husi milisia ne’e laos ba dala-uluk
ne’ebe aktivista HAK sira hetan. Ida ne’e ba dala-tolu. Durante servisu ba
umanitariu iha tinan 1999, aktivista sira HAK hetan atake husi milisia ho apoiu
husi militar Indonesia ba dala-tolu.
Ba dala-uluk iha insiu fulan Jullu 1999, momentu aktivista HAK
sira organiza konvoi kareta 25 hodi tula ajudu umanitariu ba IDP’s iha areia
Sare, fronteira munisipiu Ermera, Liquisa no Bobonaro. Fila husi fatin
refujiadu ne’e, milisia sira iha Liquisa ataka hodi tuda, baku no tiru ami
ne’ebe deskansa hela. Felizmente, ami konsege hetan salvasaun, tanba UNPOL mai
akompaña ami fila husi Polres Liquisa mai Dili.
Atake segundu, iha meadu fulan Agostu 1999, iha momentu
aktivista HAK sira lori ajudu umanitariu ba IDP’s sira iha Igreija Suai.
Momentu konvoi aktivista HAK to’o iha Mota Masin, milisia Laksaur ho militar
Indonesia trava no prende tiha sasan ajudu ne’e, no aktivista responsavel
prinsipal nain-3 (inklui hau) sira lori ba detein tiha iha sela Polres Suai.
Felizmente, to’o iha kalan boot, Sekwilda Kabupaten Covalima, matebian Sr.
Martinho Gusmao, mai husu ba komandante polisia hodi liberta tiha ami nain-3,
hodi husik ami fila ba toba hamutuk ho IDP’s sira iha Igreija Suai.
Afinal, servisu ba umanitaria laos sein ameasa, maibe nakonu mos
ho ameasa oin-oin, biar katak aktivista umanitariu laos inimigu ba funu-nain
sira. Memoria misaun aktivista HAK iha tinan 1999, merese hetan
rekoñesimentu no sai lisaun mos ba aktivista sira iha tempu ukun-rasik a’an
ne’e.
Fontes Orijinal ; Neon Metin Info
Link ;