Monday, November 27, 2023

๐Š๐จ๐ง๐Ÿ๐ž๐ซ๐ž́๐ง๐ฌ๐ข๐š ๐ˆ๐ฆ๐ฉ๐ซ๐ž๐ง๐ฌ๐š ๐Š๐Ž๐๐ƒ๐ˆ๐’๐€๐”๐ ๐€๐“๐”๐€๐‹ ๐๐„๐„ ๐Œ๐Ž๐Ž๐’

๐Š๐จ๐ง๐Ÿ๐ž๐ซ๐ž́๐ง๐ฌ๐ข๐š ๐ˆ๐ฆ๐ฉ๐ซ๐ž๐ง๐ฌ๐š ๐Š๐Ž๐๐ƒ๐ˆ๐’๐€๐”๐ ๐€๐“๐”๐€๐‹ ๐๐„๐„ ๐Œ๐Ž๐Ž๐’ (๐Œ๐ฎ๐ง๐ข๐ฌรญ๐ฉ๐ข๐ฎ ๐€๐ข๐ฅ๐ž๐ฎ, ๐€๐ข๐ง๐š๐ซ๐จ, ๐๐š๐ฎ๐œ๐š๐ฎ, ๐ƒ๐ข๐ฅ๐ข, ๐„๐ซ๐ฆ๐ž๐ซ๐š, ๐Œ๐š๐ง๐ฎ๐Ÿ๐š๐ก๐ข, ๐‹๐ข๐ช๐ฎ๐ขรง๐š & ๐•๐ข๐ช๐ฎ๐ž๐ช๐ฎ๐ž) ๐๐ž๐ซ๐ข๐จ́๐๐ฎ ๐Œ๐š๐ซ๐ฌ๐ฎ ๐Ÿ๐ŸŽ๐Ÿ๐Ÿ - ๐Ž๐ฎ๐ญ๐ฎ๐›๐ซ๐ฎ ๐Ÿ๐ŸŽ๐Ÿ๐Ÿ‘

Foto Komunikadu Imprensa/Doc-HAK
Bee moos, saneamentu no Ijene nu’udar direitu umanus ne’ebรฉ labele haketak ho ema nia moris. Investe iha bee moos no saneamentu nu’udar meius ida atu melรตria di’ak liu tan iha setรณr saรบde, agrikultura, edukasaun, meiu-ambiente hodi haburas kresimentu ekonomiku, moris di’ak sidadaun sira nian inklui hadia oportunidade ba empregu no produtividade nasaun nian. Estadu liu husi Governu esforsu oi-oin atu hakonu direitu fundamnetu ida ne’e. Biar nune’e asuntu bee moos sei kontinua problematiku tanba komunidade balu kontinua la asesu bee ho di’ak.

Rezultadu deskobrementu HAK, ba kondisaun asesu bee komunidade iha Munusรญpiu 6 (๐‘ฉ๐’‚๐’–๐’„๐’‚๐’–, ๐‘ฝ๐’Š๐’’๐’–๐’†๐’’๐’–๐’†, ๐‘จ๐’Š๐’๐’†๐’–, ๐‘จ๐’Š๐’๐’‚๐’“๐’, ๐‘ซ๐’Š๐’๐’Š & ๐‘ฌ๐’“๐’Ž๐’†๐’“๐’‚), ho totรกl ๐’๐ฎ๐ค๐ฎ ๐Ÿ“๐Ÿ”, ๐š๐ฅ๐๐ž๐ข๐š ๐Ÿ‘๐Ÿ‘๐Ÿ–, totรกl populasaun Rihun Atus tolu Ualu, Atus Rua Sanulu Resin Tolu (๐Ÿ‘๐ŸŽ๐Ÿ–,๐Ÿ๐Ÿ๐Ÿ‘) no mรณs total uma kain Rihun neennulu Resin Neen, Atus Tolu Neennulu Resin Tolu (๐Ÿ”๐Ÿ”,๐Ÿ‘๐Ÿ”๐Ÿ‘). “Klasifika :

1. Uma kain ne’ebรฉ asesu kanalizasaun totรกl rihun haat nulu resin neen, atus rua sanulu (๐Ÿ’๐Ÿ”,๐Ÿ๐Ÿ๐ŸŽ) ๐ค๐š ๐Ÿ”๐Ÿ—,๐Ÿ”๐Ÿ‘ %)

2. Uma kain ne’ebรฉ asesu bee matan totรกl rihun sia, atus ualu haat nulu resin sia (๐Ÿ—,๐Ÿ–๐Ÿ’๐Ÿ—) ๐ค๐š ๐Ÿ๐Ÿ’, ๐Ÿ–๐Ÿ’ %)
3. Uma kain ne’ebรฉ asesu bee posu totรกl rihun sanulu, atus tolu haat (๐Ÿ๐ŸŽ,๐Ÿ‘๐ŸŽ๐Ÿ’) ๐ค๐š ๐Ÿ๐Ÿ“, ๐Ÿ“๐Ÿ‘ %).

๐‡๐€๐Š ho Parseiru realiza Auditoria sosiรกl liu husi mekanismu diskusaun ๐Š๐š๐ซ๐ญ๐š๐ฎ๐ง ๐๐จ๐ง๐ญ๐ฎ๐š๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐Š๐จ๐ฆ๐ฎ๐ง๐ข๐๐š๐๐ž-๐Š๐๐Š ๐ข๐ก๐š ๐’๐ข๐ฌ๐ญ๐ž๐ฆ๐š ๐›๐ž๐ž ๐ซ๐ฎ๐ซ๐š๐ข๐ฌ ๐Ÿ’๐Ÿ, ๐ข๐ก๐š ๐Œ๐ฎ๐ง๐ข๐ฌรญ๐ฉ๐ข๐ฎ (๐Œ๐š๐ง๐ฎ๐Ÿ๐š๐ก๐ข ๐Ÿ๐Ÿ ๐‹๐ข๐ช๐ฎ๐ขรง๐š ๐Ÿ๐ŸŽ).

Husi rezultadu auditoria sosiรกl hatudu katak sistema bee sira ne’ebe mak harii ona tinan rua ba leten hasoru desafiu iha ninia operasaun no manutesaun tanba barak mak aat no la funsiona. ๐‡๐ฎ๐ฌ๐ข ๐ฌ๐ขs๐ญ๐ž๐ฆ๐š ๐›๐ž๐ž ๐Ÿ’๐Ÿ ๐ง๐ž’๐ž๐›รฉ ๐ฆ๐š๐ค ๐‡๐€๐Š ๐ก๐š๐ฅ๐š’๐จ ๐š๐ฎ๐๐ข๐ญ๐จ๐ซ๐ข๐š ๐ฌ๐จ๐ฌ๐ขรก๐ฅ ๐ก๐š๐ญ๐ฎ๐๐ฎ ๐ค๐š๐ญ๐š๐ค ๐Ÿ•๐Ÿ” % ๐ฆ๐š๐ค ๐ž๐ฌ๐ญ๐ซ๐ฎ๐ญ๐ฎ๐ซ๐š ๐†๐Œ๐… ๐ฅ๐š ๐Ÿ๐ฎ๐ง๐ฌ๐ข๐จ๐ง๐š. Estrutura GMF la funsiona kontribui ba sistema bee la funsiona ho efetivu.

Amostra dadus deskobrementu Bee moos komunidade iha Munisรญpiu 6 ;

a) Munisรญpiu Viqueque

1) Suku Bibileo Komunidade uma kain 499 mak asesu ba bee posu no uma kain 190 mak asesu bee matan
2) Suku Bahalara-Wain Komunidade uma kain 900 mak asesu ba bee posu no uma kain 119 mak asesu bee matan
3) Suku Uma Tolu uma kain 761 mak asesu bee posu

b) Munisรญpiu Baucau

1) Suku Tequinomata Komunidade uma kain 113 mak asesu bee posu
2) Suku Seisal Komunidade uma kain 425 mak asesu bee matan

c) Munisรญpiu Ainaro

1) Suku Mulo Komunidade uma kain 1055 asesu bee matan
2) Suku Soro Komunidade uma kain 380 mak asesu bee matan
3) Suku Casa Komunidade uma kain 211 mak asesu bee matan

d) Munisรญpiu Aileu

1) Suku Lausi Komunidade 113 asesu bee matan
2) Suku Liurai Komunidade uma kain 917 mak asesu bee matan

e) Munisรญpiu Dili

1) Suku Camea Komunidade uma kain 561 mak asesu bee matan
2) Suku Becora Komunidade uma kain 393 mak asesu bee matan

f) Munisรญpiu Ermera

1) Suku Estadu Komunidade uma kain 354 mak asesu bee matan
2) Suku Poetete Komundade uma kain 319 mak asesu bee matan

HAK nia observasaun jeral, Kondisaun komunidade nian asesu ba bee matan no bee posu kontinua akontese tanba investimentu Orsamentu Jeral Estadu-OJE ba asuntu infraestrtura bazika seidauk adekuadu, asuntu mudansa klimatika. Mudansa klimatika rekursu natureza ne’ebรฉ afetadu liu mak bee tanba iha tempu bai loro rekursu bee matan menus, halo bee maran no iha tempu udan akontese inundasaun estragus ba bee matan protejidu sira, ida ne’e fรณ impaktu komundiade sira la asesu bee ho kualidade no di’ak, liu-liu labarik no feto sira. Sita sira nia tempu barak liu ba kuru bee no sira lakon servisu produtivu sira ne’ebรฉ loloos tenke halo.

Kondisaun seluk kresimentu populasaun ne’ebรฉ kontinua aumenta ezije liu tan demanda ema nian asesu ba bee. La iha sistema informasaun bee saneamentu no ijiene-BESI ne’ebรฉ bele kontribui ba entidade estadu sira atu elabora planeamentu ne’ebรฉ korespende ba kondisaun komunidade sira nian asesu bee tantu iha รกrea rurais no mรณs รกrea urbana. GMF servisu ho voluntariamente, komunidade sira seidauk senti sai nain ba sistema bee sira ne’ebรฉ mak Estadu liu husi Governu, Parseiru Dezenvolvimentu sira harii Kondisaun seluk mรณs komunidade barak mak hela iha knua antigu/foho leten ne’e susar atu kanaliza sistema bee ba sira.

HAK fiar tebes, Komitmentu programa IX Governu nian ne’ebรฉ investe ba Bee moos no Saneamentu bรกziku labele adia tan. Hein katak durante periodu tinan lima, Governu iha pleaneamentu ba investimentu ida ne’ebe adekuadu, kria mekanismu koordenasaun ho instituisaun sira seluk ne’ebรฉ efetivu hodi dezenvolve no kontribui ba mudansa ne’ebรฉ boot asesu komunidade nian ba bee moos ida seguru, sustentavel no inkluzivu.

๐ˆ. ๐‘๐ž๐ค๐จ๐ฆ๐ž๐ง๐๐š๐ฌ๐š๐ฎ๐ง

1. Husu ba Governu atu investe ba asuntu bee, Saneamentu no Ijiene-BESI liu husi Orsamentu Jerรกl Estadu-OJE tenke liu 3 % hodi materializa Progama IX Governu nian katak “asuntu bee no saneamentu labele adia tan”

2. Husu ba Parlamentu Nasionรกl Komisaun E atu apoiu Ministรฉriu Obras Publika ho Ministรฉriu relevantes sira seluk hodi diskute investimentu Orsamentu Jerรกl Estadu ne’ebรฉ natoon ba asuntu BESI ba tinan 2024

3. Husu ba Parlamentu Nasionรกl Komisaun E ne’ebรฉ trata asuntu Infraestrutura atu optimaliza liu tan servisu fiskalizasaun ba kondisaun asesu bee komunidade nian iha รกrea urbana no รกrea rurรกl

4. Husu ba Governu atu halo investimentu ida ne’ebรฉ integradu no sustentabel ba polรญtika jestaun rekursu bee

5. Husu ba Governu atu halo alterasaun ba dekreitu lei numeru: 04/2004 atu prioritiza ba investimentu, melloramentu no asegura sustentabilidade sistema bee rurais liu husi fo insentivu ba Grupu Maneja Fasilidade-GMF
6. Husu ba Governu atu hametin mekanismu koordenasaun ida ne’ebe efetivu no integradu entre Instituisaun Estadu interligadu sira ba investimentu setor bee no asegura nia sustentabildiade

7. Husu ba Governu atu kria sistema informasaun ida ne’ebe adekuadu no uniforme hodi apoiu iha planeamentu integradu ba bee saneamentu no ijiene-BESI

8. Husu ba Governu atu asegura kualidade bee moos liu husi teste laboratorium hodi hatene kualidade bee tantu iha area urbana no area rurรกl

9. Husu ba Governu atu halo Edukasaun sivika hodi konsiensializa komunidade sira relasiona direitu no devรฉr nu’udar sidadaun sรญviku.







HAK

Author & Editor

Komentariu

0 comments:

Post a Comment